به‌طور کلی متوسط شالیزارهای برنج در استان‌های شمالی 7/0هکتار است ولی در استان‌های مختلف حداقل زمین‌های زراعی به‌دلیل شرایط متنوع، متفاوت است
در دنیا به ازای هر مترمکعب آب به‌طور متوسط یک کیلوگرم محصول تولید می‌شود. در کشور ما در مورد برنج این کارایی وجود ندارد. هم‌اکنون به ازای هر مترمکعب آب زیر 200گرم برنج در کشور تولید می‌شود
اگر این طرح به سرانجام برسد، ضریب خوداتکایی کشور در محصول برنج تا سال1404 به 63درصد می‌رسد
ما حمایت غیراصولی از تولیدکننده نمی‌کنیم. طوری حمایت می‌کنیم که تولید کیفی داشته باشیم. ما به ارقامی نیاز داریم که عملکرد بالا، کیفیت بهتر و مصرف آب کمتر داشته باشند
ما به‌دنبال کشت‌های جایگزین که عملکرد بالاتر و مصرف آب کمتری دارند هستیم و درحالحاضر نیز در حال مطالعه محصولاتی مانند تریتیکاله که نیاز آب کم و ارزش غذایی خوبی دارد هستیم
آمار و اطلاعات‌مان درست است چون بازار هم این را نشان می‌دهد. اگر نوسان قیمت در بازار زیاد بود نشان‌دهنده این است که اطلاعات غلط است چون نمی‌توانید بازار را تنظیم کنید. وقتی در بازار تعادل وجود دارد یعنی آمار و اطلاعات درست بوده است. به‌علاوه ما اطلاعات خود را با جزییات از استان‌ها و شهرستان‌ها می‌گیریم
قرار بود مدیرکل دفتر امور غلات و محصولات اساسی وزارت جهاد کشاورزی در مقابل تولیدکننده و واردکننده برنج به میزبانی «تعادل» قرار گیرد تا این سه ضلع اصلی شکل‌دهنده بازار برنج که در ماه‌های اخیر جنجال‌های بسیاری را از سر گذرانده، سنگ‌های خود را از هم وا بِکَنند؛ نماینده انجمن تولیدکنندگان برنج که آمار تولید وزارت کشاورزی را غیرمعتبر می‌خواند دلایل خود را بیاورد و واردکننده‌یی که بیش از نیاز کشور وارد کرده، دلیل این مازاد واردات را شرح دهد. هرچند که هریک از این دو طیف به‌صورت جداگانه در هر رسانه‌یی که دست می‌دهد دفاعیات مشروحی از خود ارایه می‌کنند و هیزمی به آتش بازار می‌اندازند اما هیچ یک حاضر نشدند رودرروی نماینده وزارت جهاد کشاورزی حاضر شوند. غیبتی که مهندس کاوه خاکسار را هم گلایه‌مند کرد. با این حال مدیرکل دفتر امور غلات و محصولات اساسی معاونت زراعت با همه گرفتاری‌های خود در وزارتخانه پرمشغله و پرچالش جهاد کشاورزی و البته با توصیه معاون زراعت، عباس کشاورز، میهمان «تعادل» شد و از برنامه‌های زراعی دولت برای حدود 630 هزار بهره‌بردار شالیزار یا برنج‌کار در سه استان اصلی کشور گفت؛ سه استانی که 86درصد تولید برنج
کشور را بر عهده دارند.
مهم‌ترین مشکل تولید به‌ویژه در بخش زراعت که باعث شده این بخش مسیر دشوارتری را تا خودکفایی داشته باشد، مشکل خرده‌مالکی آنهاست؛ زمین‌های کشاورزی کوچک هستند و مکانیزاسیون آنها مشکل است و این مساله بهره‌وری آنها را کاهش می‌دهد. شما این مشکل را تایید می‌کنید؟
مسلما خرده‌مالکی یکی از مهم‌ترین موانع پیش روی اقتصادی شدن زراعت در ایران است. وقتی زمین‌های زراعی ما خرد است از نظر اقتصادی تولید صرفه چندانی ندارد و اقتصادی نخواهد شد. این قاعده نه‌تنها در مورد برنج، بلکه در مورد سایر محصولات کشاورزی نیز صادق است. هرجا اراضی یکپارچه‌تر باشد، مکانیزه کردن آن ساده‌تر و در نهایت هزینه تولید کمتر می‌شود.
متوسط مساحت مزارع ایران در بخش برنج و غلات چقدر است؟
به‌طور کلی متوسط شالیزارهای برنج در استان‌های شمالی 7/0هکتار است ولی در استان‌های مختلف حداقل زمین‌های زراعی به‌دلیل شرایط متنوع، متفاوت است.
به‌طور کلی برنج محصولی است که نیاز به آب زیادی دارد و برای همین هم یکی از سیاست‌های وزارت جهاد کشاورزی این است که کارایی مصرف آب را بالا ببرد. در دنیا به ازای هر مترمکعب آب به‌طور متوسط یک کیلوگرم محصول تولید می‌شود. در کشور ما در مورد برنج این کارایی وجود ندارد. هم‌اکنون به ازای هر مترمکعب آب زیر 200گرم برنج در کشور تولید می‌شود اما کارایی در بخش‌های مختلف متفاوت است با این حال شرایط کنونی ما از نظر آب چالشی است.
به همین دلیل هم یکی از سیاست‌های معاونت زراعت این است که به جز استان‌های شمالی در سایر استان‌ها از کشت برنج خودداری شود. در واقع ما درمناطق دیگر کشت برنج را نه توصیه می‌کنیم و نه از تولید برنج در غیر استان‌های شمالی حمایت می‌کنیم. البته به‌دنبال تغییر الگوی کشت در این مناطق هستیم که در این راه نیازمند یاری و مساعدت همه هستیم.
آیا وزارتخانه و معاونت زراعت برنامه‌یی دارد که شرایط را برای یکپارچه کردن زمین‌های زراعی فراهم کند؟
این مساله تنها به دست وزارت جهاد کشاورزی نیست باید این را مجلس به‌صورت قانون دربیاورد. با این حال این کار در وزارتخانه درحال انجام است. در این مورد مسایل شرعی باید رعایت شود اما اطلاع دارم که در برخی کشورها زمین کشاورزی از پدر به بزرگ‌ترین فرزند می‌رسد و او مدیریت زمین را به عهده می‌گیرد. البته باز تاکید می‌کنم که مسایل شرعی این موضوع حتما باید بررسی شود.
پس فعلا وضعیت تولید برنج ما همین است. این شرایط باعث شده که قیمت برنج ایرانی بالا برود و در مقابل برنج وارداتی توان رقابت قیمتی با آن پیدا کند و در نهایت ذایقه مردم را تغییر دهد و وابستگی را افزایش دهد. در این چرخه برنامه وزارتخانه چیست؟
ما براساس وظیفه خود باید تولید را اقتصادی کنیم و برای این هدف، باید هزینه تولید را کاهش دهیم و عملکرد در واحد سطح را بالا ببریم. با این کار دو هدف را دنبال می‌کنیم اول اینکه تولید را در کشور افزایش می‌دهیم و دوم اینکه با کاهش هزینه تولید، درآمد کشاورز را افزایش می‌دهیم تا کشاورز شغل خود را رها نکند. ما نباید اجازه دهیم زمین‌های کشاورزی تبدیل به ویلا شوند.
این هدف بناست در چه بازه زمانی محقق شود؟
تمام سعی خود را می‌کنیم تا کلیه اهداف موردنظر در طرح را در زمان‌های تعیین شده به سرانجام برسانیم. درطول چند سال گذشته دست‌کم حدود 30درصد کشت مکانیزه شده و واحدهای زیادی برای تولید در بانک نشاء فعال شده‌اند. برای نمونه 90-95درصد برداشت برنج در استان مازندران به‌صورت مکانیزه انجام می‌شود. این تغییر به کشاورز و درآمد وی خیلی کمک کرده و هزینه را پایین آورده است در نتیجه اجرای این پروژه‌ها می‌تواند در بخش تولید بسیار
موثر باشد.
کمک شما به کشاورزان بخش زراعی به چه شکل است؟
تسهیلات برای خرید ماشین‌آلات کاشت و برداشت و یا سرمایه‌گذاری در بانک نشاء به کشاورزان اعطا می‌شود.
با این روند فکر می‌کنید تا پایان سال94 بتوانیم برنج ایرانی را با قیمتی به بازار عرضه کنیم که رقابتی‌تر باشد؟
قیمت برنج ایرانی درحال حاضر تثبیت شده است. باید درنظر داشته باشیم که دو دسته برنج در ایران داریم؛ برنج کیفی و برنج ارقام پرمحصول که هریک قیمتی متفاوت در بازار دارند. امسال با دستور وزیر جهاد کشاورزی خرید حمایتی در بخش برنج انجام شد و کشاورزان نیز از این طرح استقبال کردند. در نهایت از افت قیمت‌ها هم پیشگیری شد و درآمد شالیکاران کاهش نیافت.
این طرحی که شما به آن اشاره کردید در اقتصاد کشاورزی به حمایت منفی معروف است؛ گفته می‌شود که اگر حمایت قیمتی از کشاورزان جای خود را به حمایت زیرساختی بدهد برای بازار اعم از تولیدکننده و مصرف‌کننده بهتر است. شما چطور فکر می‌کنید؟
البته بهتر است محصولی که تولید می‌شود در بازار فروخته شود و بازار روی آن قیمت بگذارد اما گاهی شرایطی شکل می‌گیرد که قیمت برای تولیدکننده پایین می‌آید و کاری هم از کشاورز برنمی‌آید.
در نهایت نیز دلالان در بازار فعال می‌شوند. در چنین شرایطی وظیفه دولت است که تعادل را برقرار کند. بنابراین فکر نمی‌کنم این حمایت منفی باشد. این دقیقا حمایت از تولید است. حمایت از زیرساخت‌ها نیز بسیار مهم است اما حمایت‌های مقطعی و در زمان‌های بحرانی نیز باید مدنظر قرار گیرد.
به ضرر کشاورزان اشاره کردید در اینجا این سوال مطرح می‌شود که چرا باید هر سال بازار برنج کشور ما آنقدر نوسان داشته باشد؟ همین اینجا فعالان و اقتصاددان نقدی به عملکرد وزارت جهاد کشاورزی وارد می‌کنند که اطلاعات و آمار وزارتخانه از بازار درست و دقیق نیست.
نه این‌طور نیست. این اختلاف قیمت‌ها آنچنان نیست که چنین نقدی بر آن وارد باشد. زمانی می‌توان این را گفت که اختلاف قیمت فاحش باشد که نیست. ضمن اینکه نمی‌توان قیمت کالایی را ثابت نگه داشت.
قرار نیست قیمت را ثابت نگه داشت ولی نقد ما این است که آیا آمار وزارتخانه دقیق است یا خیر؟ چراکه میزان واردات برنج هم در سال‌های گذشته دو برابر نیاز داخل
بوده است.
بله. سال92 میزان واردات ما به هر دلیلی دو برابر شد. شاید به‌دلیل شرایط خاص زمانی بوده که تشخیص داده شد دو برابر شرایط عادی ذخیره استراتژیک برنج داشته باشیم. ولی این میزان واردات هم استثنا بوده؛ رویه نیست. ضمن اینکه برنامه ما این است که سطح زیر کشت برنج را کاهش دهیم و باید برخی مناطق را به‌دلیل عدم کارایی و مصرف زیاد آب از کشت برنج حذف کنیم. برنج محصولی اساسی و مهم برای کشور ماست به همین دلیل هم یکی از 8 طرح اقتصاد مقاومتی است که در معاونت زراعت نوشته شده است. اگر این طرح به سرانجام برسد، ضریب خوداتکایی تا سال1404 به 63درصد می‌رسد. در این طرح باوجود کاهش سطح، افزایش عملکرد خواهیم داشت. برای نمونه سطح زیرکشت برنج براساس میانگین 8ساله، 548هزارهکتار بوده است که درسال93 به 620هزارهکتار با متوسط عملکرد 4110 کیلو رسیده است. امسال 2میلیون و550هزارتن شلتوک داشتیم.
از آنجا که مصرف سرانه برنج از نظر ما بین 39-40 کیلو است هرچند که برخی این میزان را 41 یا 42 کیلو می‌دانند که شاید از دید بازرگانی و تامین نیاز کامل و ذخیره برنج کشور باشد، اما براساس مصرف 39-40 کیلو و میزان تولید برنج بین 1700-1800هزارتن با جمعیت کنونی، میزان مصرف ما 3میلیون و150هزارتن خواهد بود که 1300هزارتن آن از طریق واردات باید تامین شود. اما در واردات هم باید دو نکته را حتما درنظر بگیریم؛ اول اینکه به تولید داخل ضربه نزند که برای این منظور پیشنهاد ما این بود که در زمان برداشت واردات صورت نگیرد، تعرفه برنج در تمام طول سال 40درصد باشد و بیشتر از میزان نیازمان مجوز داده نشود و مساله دیگر هم سلامت برنج وارداتی است که مطمئنا درنظر گرفته می‌شود. در کل باید به اندازه‌یی وارد شود که بازار برنج داخلی دچار مشکل نشود. اساسا طرح‌های اقتصاد مقاومتی به‌دنبال توجه به توانمندی‌های درونی است و نباید به هیچ عنوان اجازه دهیم که تولیدکننده داخلی ضربه بخورد.
بنابراین شما اعتقاد دارید که آمار وزارت جهادکشاورزی درست است؟
آمار و اطلاعات‌مان درست است چون بازار هم این را نشان می‌دهد. اگر نوسان قیمت در بازار زیاد بود نشان‌دهنده این است که اطلاعات غلط است چون نمی‌توانید بازار را تنظیم کنید. وقتی در بازار تعادل وجود دارد یعنی آمار و اطلاعات درست بوده است. به‌علاوه ما اطلاعات خود را با جزییات از استان‌ها و شهرستان‌ها می‌گیریم.
درحالحاضر مهم‌ترین چالش‌هایی که پیش روی زراعت کشور باتوجه به برنامه‌های آتی است چیست؟
ما دو چالش عمده در کشور داریم؛ آب و خاک. برنج محصولی است که آب مصرف می‌کند و باید برای آن برنامه داشته باشیم. کاهش سطح زیر کشت همزمان با افزایش کارایی آب از مهم‌ترین راهکارهای ما برای حفظ منابع کشور در بخش زراعت است. معرفی ارقام با عملکرد بالا برای افزایش عملکرد در واحد سطح و هدفمند کردن طرح‌های تحقیقاتی درمورد برنج از دیگر برنامه‌های معاونت است. ما درحالحاضر نیاز به ارقامی داریم که پتانسیل عملکرد بالا و نیاز آبی کمتری داشته باشند. کاهش هزینه تولید، مصرف بهینه نهاده‌ها و اجرای طرح‌های مکانیزاسیون، اصلاح و نوسازی اراضی شالیکاری هم از دیگر اهداف معاونت زراعت است. ضمن اینکه می‌توان با کمک سایر نهادها تغییر الگوی مصرف و کاهش مصرف سرانه و به‌حداقل‌رساندن ضایعات مصرف را در اولویت برنامه‌ها قرار داد. برای نمونه کشور ما هیچ الگویی برای مصرف برنج ندارد. در رستوران‌ها برای همه افراد به‌میزان یکسانی برنج ارایه می‌شود که نهایتا دور ریخته می‌شود. حتی وزارت بهداشت باید وارد این میدان شود و میزان بهینه مصرف برنج در خانواده‌ها را براساس شاخصه‌های سلامت تعیین کند. افزایش کارایی کارخانه‌های شالی کوبی هم یکی از برنامه‌های
ماست. الان بخشی از کارخانه‌های ما بازسازی شدند ولی هنوز این بخش نیاز به کار دارد.
نتیجه طرح‌ها و برنامه‌های شما چه سودی را عاید کشاورزان می‌کند؟
پیش‌بینی می‌شود که با اجرای پروژه‌هایی که در طرح افزایش ضریب خوداتکایی دیده شده است عملکرد در واحد سطح در پایان برنامه حدود 25درصد افزایش می‌یابد و درنتیجه اجرای طرح‌های مکانیزاسیون هزینه تولید نیز کاهش خواهد یافت.
اینجا نقدی هم به موسسات تحقیقاتی وارد است که با تمرکز بر افزایش کمی تولید کیفیت را نادیده می‌گیرند. شما این نقد را وارد می‌دانید؟
اگر درمورد برنج باشد که وضعیت متفاوت است؛ ارقام کیفی عملکرد بالایی ندارند، اما از نظر کیفیت (عطر و طعم) بسیار مناسب و مورد پسند ذایقه مردم است. ارقام پرمحصول هم کیفیت بالایی از نظر عطر و طعم ندارند. برنج‌های ما معمولا عطر و طعم خاصی دارند که عملکرد آن بیشتر از این نیست. نمی‌توان این دو را ترکیب کرد برای همین ارقام پرمحصولی معرفی کردند که اگرچه کیفیت پایین‌تری دارند اما از عملکرد بالاتری برخوردار است و می‌تواند درآمد شالیکاران را بیشتر کند. برای همین هم برنج پرمحصول را به قیمت پایین‌تری از ارقام کیفی خریداری می‌کنیم.
در حال حاضر دو دیدگاه در اقتصاد بازار محصولات زراعی به‌ویژه برنج وجود دارد؛ دیدگاه اول طرفدار بازشدن بازار و تعیین قیمت کالای تولید داخل و وارداتی براساس نظام بازار است ودیدگاه دیگر این است که از تولید داخل به هر قیمتی حمایت کنیم تا امنیت غذایی کشور تامین شود. دیدگاه شما به نظر می‌رسد به اولی نزدیک‌تر باشد؟
ما حمایت غیراصولی نمی‌کنیم. طوری حمایت می‌کنیم که تولید کیفی داشته باشیم. ما به ارقامی نیاز داریم که عملکرد بالا، کیفیت بهتر و مصرف آب کمتر داشته باشند. برای این منظور ناگزیریم که روش‌های خود را در کشاورزی عوض کنیم و آنها را به سمتی ببریم که هم کشاورزی پایدار داشته باشیم و هم تولید را با استفاده از فناوری و ارقام جدید و بذر اصلاح‌شده افزایش دهیم. ولی قصد نداریم به هر قیمتی تولید را بالا ببریم تا جلو واردات را بگیریم.
اگر بتوانیم کشور را در تولید برنج خودکفا کنیم خوشحال می‌شویم اما نه به هر قیمتی؛ تنها با فناوری این کار را می‌کنیم نه با ضرب پول و زور. توجه به کشاورزی پایدار از اصولی است که حتما آن را توصیه و رعایت می‌کنیم.
وضعیت حاصلخیزی خاک در اراضی شالیزاری شمال کشور درحالحاضر چطور است؟
ما در معاونت زراعت الگوی کشت و کشاورزی حفاظتی را دنبال می‌کنیم که براساس آن حفظ حاصلخیزی خاک اصل مهمی است. اعتقاد ما هم این است که حق برداشت از تمام داشته‌های خاک را نداریم چراکه در این صورت خاک‌های ما هر روز فقیرتر می‌شود. به همین منظور تغذیه گیاهی و استفاده از بذر باکیفیت را برای افزایش تولید همراه با حفاظت از خاک را در دستور کار قرار داده‌ایم. درحالحاضر بهره‌برداری بیش از حد از خاک در بخش کشاورزی صورت می‌گیرد که باید تغییر رویه دهیم. امروز نمی‌توانیم مثل سابق کشاورزی کنیم و اجازه دهیم بدون در نظر گرفتن مسایل پایداری و زیست‌محیطی، منابع مصرف شود. سیاست وزارتخانه این است که سطح زیرکشت را کم ولی عملکرد در واحد سطح را بالا ببرد.
استفاده از گونه‌های جایگزین یکی از راهکارهایی است که می‌توان برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی در عین حفظ امنیت غذایی مورد توجه قرار داد. برای نمونه گیاه کینوآ که جایگزین مناسبی برای گندم و برنج است درحالحاضر در کرج به‌صورت آزمایشی با همکاری فائو کشت می‌شود. گونه‌یی که مصرف آب آن از گونه‌های سنتی مانند برنج و گندم کمتر است و مواد مغذی آن بسیار بیشتر است. این تغییر الگوی مصرف نیازمند تغییر ذایقه مردم است. آیا وزارت جهادکشاورزی برنامه‌یی مدونی برای استفاده از این راهکار دارد؟
بله. ما به‌دنبال کشت‌های جایگزین که عملکرد بالاتر و مصرف آب کمتری دارند هستیم و درحالحاضر نیز در حال مطالعه محصولاتی مانند تریتیکاله که نیاز آب کم و ارزش غذایی خوبی دارد هستیم.
همچنین کشت سورگوم به‌جای ذرت علوفه‌یی که آب زیادی مصرف می‌کند را در دست بررسی داریم اما همانطور که گفتید این طرح‌ها به زمان نیاز دارد تا هم مطالعات دقیق روی ارزش‌های غذایی آنها انجام شود و هم برنامه‌های تغییر ذایقه مردم اجرا شود. به‌هر‌حال چنین راهکارهایی به‌راحتی امکان‌پذیر نیست و چندین سال طول می‌کشد تا مردم محصولی را جایگزین کنند. اما باید در نظر داشت که برای هر اقدام اصولی باید دو کار بسیار مهم انجام شود؛ ترویج و آموزش یکی از این فعالیت‌هاست تا نتایج تحقیقات را به بهترین شکل به کشاورزان انتقال دهد.
کشاورزان ما بسیار فهیم هستند ولی باید آنها را به این باور برسانیم ضمن اینکه باید امکانات هم در اختیار آنها قرار دهیم؛ در همه کشورها از کشاورزی به شکل‌های مختلفی مانند یارانه یا تسهیلات حمایت می‌شود. ضمن اینکه سرمایه‌گذاری هم باید در کشاورزی تقویت شود؛ این بخش از بخش‌های مهم هر کشوری است. تغییر و اصلاح الگوی مصرف نیز از دیگر کارهای مهمی است که باید انجام شود. درصورت تغییر الگوی مصرف می‌توان انتظار داشت که ضریب خوداتکایی کشور در محصولات متعددی
افزایش یابد.
مهم‌ترین چالش دولت یازدهم در بخش زراعت و غلات چیست؟
بزرگ‌ترین چالش کشور در کشاورزی آب است. ما در کشاورزی اصلی داریم به نام تناوب زراعی؛ تناوب به پایداری تولید کمک می‌کند چون منابع را حفظ می‌کند. تولید در این بخش به آب وابسته است. این بزرگ‌ترین چالش زراعت است که معاونت زراعت هم برنامه‌هایی را برای رفع این چالش آغاز کرده است برای نمونه در مورد ذرت استفاده از ارقام زودرس و متوسط‌رس را آغاز کرده‌ایم؛ وقتی قرار است ذرت در منطقه‌یی با دوره رشد محدود کشت شود یا به‌عنوان کشت دوم باشد این ارقام گزینه‌های بهتری هستند چراکه آب کمتری مصرف می‌کنند و زودتر به بار می‌نشینند.
کشت نشایی هم به‌شدت مورد توجه است که تاکنون در مورد محصولاتی غیر از برنج مانند ذرت و پنبه و... در چند استان شروع شده که بزرگ‌ترین حسن آن استقرار بهتر گیاه، تراکم مطلوب و مدیریت مصرف آب است. به‌هر‌حال ما چاره‌یی نداریم جز مدیریت آب در بخش کشاورزی. کشور به تولید نیازمند است اما تولیدی هدفمند و آگاهانه و مبتنی بر آخرین اطلاعات و تکنولوژی‌های روز. امیدوارم کشاورزان فهیم و آگاه مفاهیم کشاورزی پایدار، الگوی کشت و کشاورزی حفاظتی را که در آن تناوب زراعی، خاک‌ورزی حفاظتی، تغذیه گیاهی و مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی و علف‌های هرز را با خود دارد مورد توجه ویژه قرار دهند.
