در 8 ماه نخست سال جاری نزدیک به 6 هزارتن ماهی تیلاپیا به‌صورت قطعه‌ای وارد ایران شده که روی هم حدود 31میلیون دلار ارزش داشته است. این میزان واردات نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد وزنی 294درصدی و رشد ارزشی 418درصدی را نشان می‌دهد. اگر ارزش دلار را 3هزارتومان در نظر بگیریم، هرکیلوگرم ماهی تیلاپیای وارداتی به قیمت 15500 تومان وارد کشور می‌شود
حکایت تیلاپیا در بازار آبزیان ایران هم شده حکایت کالای چینی در بازار جهانی؛ این ماهی غریبه که در مقایسه با نمونه‌های وطنی با صرف کمترین هزینه و زمان تکثیر می‌شود، توانست دوباره پای پروتیین را که مدت‌ها از سفره‌های ایرانی‌ها فاصله گرفته بود، باز کند. بوی زهم کم آن و بی‌تیغ و خار بودن هم مزید بر علت شد تا بازار آبزیان کشور به‌سرعت در قبضه تیلاپیا قرار گیرد و تنها در 8 ماه نخست سال جاری بیشتر از ارزش بزرگ‌ترین الماس جهان تیلاپیا وارد ایران شود؛ 30 میلیون و 900هزاردلار. تا اینجا کسی اعتراض چندانی به وضعیت بازار ندارد و جز اندک ناله‌های ضعیفی از «پس حمایت از گونه‌های بومی چه می‌شود؟!» صدایی از نهادی برنخاسته است حتی تا پای تحقیق برای تولید و تکثیر این ماهی درکشور هم خبری از اعتراض و مخالفت نمی‌شود اما بعد از اینکه چندین مزرعه خصوصی توسط دولت و بخش خصوصی فعال می‌شود، سازمان حفاظت از محیط زیست، تکثیر و تولید بومی تیلاپیا در ایران را «به صلاح و مصلحت کشور» نمی‌داند؛ به‌دلایلی که از نظر این سازمان منطقی است و از نظر سازمان شیلات و تولیدکنندگان غیرموجه.
ماهی و آبزیان به‌طور کلی سهم چندانی از سبد غذایی ایرانی‌ها ندارد؛ ذایقه مهم‌ترین مانع سلطه این منابع امگا 3 بر تغذیه مردم است اما پایین آمدن قدرت خرید در سال‌های اخیر هم باریکه‌های امگا 3 را باریک‌تر کرد و به فرآورده‌هایی مانند تن ماهی تقلیل داد.
اما در سال‌های اخیر یک گونه ماهی غیربومی ایران توانست به بازار این کشور هجوم بیاورد؛ این ماهی مهاجم که به‌دلیل دو جنسه بودن به‌سرعت تکثیر می‌شود و به تغذیه خاصی هم وابسته نیست به یکی از ماهی‌های محبوب بازارهای تجاری جهان تبدیل شد و کشورهایی مانند چین و تایلند را به یکی از بزرگ‌ترین واردکننده‌های آن بدل کرد.
وقتی به مزاج ایرانی هم خوش افتاد، راه واردات آن شلوغ‌تر شد و امروز در فروشگاه‌های سطح شهر تهران بیشتر از هرگونه بومی دیگری تیلاپیا به‌چشم می‌خورد که بسته‌های 600 گرمی تا یک کیلویی آن به قیمت‌های بین 20 تا 24هزارتومان به‌فروش می‌رسد.
گرچه این قیمت‌ها از ماهی‌هایی مانند شیر و شوریده بالاتر است اما به هرحال خریدار دارد و حتی رییس صندوق توسعه صادرات آبزیان به «تعادل» می‌گوید اگر تولید داخلی این ماهی راه بیفتد با تورم کنونی به قیمت زیر 10هزارتومان نیز در بازار عرضه می‌شود اما در این مسیر سازمان حفاظت از محیط زیست مانند شیر بر سر منابع ملی کشور ایستاده است.
پرواز تیلاپیا بر فراز آب‌های آزاد
گرچه مناقشه‌های فراوانی در ماه‌های اخیر بین سازمان حفاظت از محیط زیست و سازمان شیلات بر سر تولید تیلاپیا صورت گرفت که نشان از تازگی تصمیم به تولید آن دارد اما در واقع مساله تولید این ماهی به حدود یک دهه قبل باز می‌گردد. ظاهرا در سال‌های ابتدای دهه 80 سازمان شیلات ایران و حفاظت از محیط زیست روی تولید و تکثیر این ماهی مطالعاتی را آغاز می‌کنند و در نتیجه آن هر دو سازمان به این نتیجه می‌رسند که تولید این ماهی مهاجم ضرری به منابع طبیعی کشور نمی‌رساند. در نتیجه تولید این ماهی در شهرهای بیابانی کشور که راهی به آب‌های آزاد ندارند مانند قم، سمنان و یزد توسط دولت و بخش خصوصی آغاز می‌شود اما ناگهان سازمان محیط زیست نظر دیگری ارایه می‌کند.
مدیرکل دفتر تنوع زیستی و حیات وحش این سازمان در گفت‌وگو با «تعادل» از روی آخرین نامه‌یی که به سازمان شیلات فرستادند، خواند: «... باتوجه به جمیع جهات و حفظ منافع کشور و حفظ تنوع زیستی ایران درحال حاضر انجام اقدام مورد درخواست آن سازمان مبنی بر واردات، تکثیر و پرورش گونه غیربومی ماهی تیلاپیا به مصلحت کشور نیست بنابراین خواهشمند است مقرر فرمایید صورت جلسه مورد اشاره را مبنی بر اجرای پایلوت در استان‌های قم، سمنان، مرکزی و یزد کن لم یکن تلقی شود». مجید خرازیان‌مقدم در ادامه بر توجه سازمان به توسعه کشور تاکید می‌کند و می‌گوید: ما دوست نداریم همواره یک سد یا نه بزرگ در برابر توسعه باشیم اما واقعیت این است که همه ما باید به موازات مساله توسعه مسایل زیست محیطی را به‌عنوان زیرساخت آن در نظر بگیریم. وی در نهایت این طور نتیجه گرفت که «تیلاپیا مانند هرگونه ماهی مهاجم دیگر خط قرمز ماست و بنابر نظر اساتید مختلف به این نتیجه رسیدیم که تولید این ماهی صلاح نیست». ظاهرا آمورهامون چشم محیط زیست را حسابی ترسانده و نماینده این سازمان درباره خطر تیلاپیا برای منابع طبیعی کشور این طور استدلال می‌کند: «این ماهی به‌دلیل قدرت تطابق
بسیار زیادی که دارد شرایط مثبتی از نظر پرورشی ایجاد می‌کند اما از نظر زیست محیطی مقوله‌یی منفی است چراکه برای گونه‌های بومی تهدید محسوب می‌شود و حتی پرورش این ماهی در محیط‌های بسته هم تضمینی برای وارد نشدن این ماهی‌ها به آب‌های آزاد ندارد».
در این شرایط سازمان شیلات هم دلایل سازمان محیط زیست را کافی نمی‌داند برای نمونه رییس صندوق توسعه صادرات آبزیان به «تعادل» می‌گوید: این سازمان دلایل فنی برای تصمیم خود ارایه نمی‌کند.
به گفته بهروز کاکاوند تحقیق درباره تولید، تکثیر و پرورش این ماهی حرف امروز و دیروز نیست بلکه پروژه تحقیقاتی 10ساله است که در سال‌های گذشته به اجازه تولید منتهی شد.
تولید بدون مجوز ادامه دارد
مرکز پایلوت تکثیر تیلاپیا در بافق یزد یکی از 4 مرکزی بود که به گفته سازمان محیط زیست برای انجام تحقیقات در مورد این ماهی آغاز به‌کار کرد و باید به این سنت هم پایبند باشد. هرچند که به گفته مقدم حدود دو ماه قبل از طریق اداره کل حفاظت محیط زیست استان یزد مکاتبه‌یی به سازمان محیط زیست شده و از فروش ماهی تیلاپیا توسط مرکز تحقیقات آب‌های شور یزد وابسته به موسسه تحقیقاتی علوم شیلاتی به شرکت سهامی خاص سنگ‌آهن مرکزی ایران در شهرستان بافق خبر داده که به‌زعم وی بدون مجوز سازمان محیط زیست و تخلف است و درصورت عدم توقف برابر مقررات با آن برخورد می‌شود چراکه هدف این مرکز تنها تحقیقاتی و نه تجاری است.
اما کاکاوند درباره هدف تحقیقاتی این مرکز نظر دیگری دارد و به‌صراحت از تولید انبوه تیلاپیا در مرکز بافق و چند مزرعه بخش خصوصی خبر می‌دهد: « از ابتدا بنا بود تیلاپیا در ایران تولید انبوه شود چراکه بیش از 15استان کشور ظرفیت آن را داشت و حتی در آغاز کار، ما معترض بودیم که چرا گونه‌های بومی تولید نمی‌شود اما از آنجا که از نظر قیمت توجیه بهتری داشت بر تولید این گونه غیربومی توافق شد. به اعتقاد رییس صندوق توسعه صادرات آبزیان ایران، تولید انبوه این ماهی جایگزین بسیارخوبی برای مزارعی است که به‌دلایل مختلف در سال‌های اخیر غیرفعال شده‌اند. وی در این باره به اشتغالزایی و وضعیت اقتصادی بخش کشاورزی کشور متوسل می‌شود و در نهایت این طور ابراز عقیده می‌کند که سازمان حفاظت از محیط زیست با بخش خصوصی و شیلات و وزارت جهاد کشاورزی در این باره تعاملی نداشته و صرفا نظر خود را می‌دهد. به گفته وی این سازمان در نهایت به‌جای ارایه راه‌حل تنها صورت مساله را پاک می‌کند. درحال حاضر در 135کشور جهان همین طور در خلیج‌فارس و دریای عمان این ماهی تولید تجاری می‌شود و مشکلی برای زیست‌بوم کشورها ایجاد نکرده بنابراین شاید انتظار کاکاوند از
سازمان حفاظت از محیط زیست بی‌راه هم نباشد.
همچنین وی به تغییر تصمیم سازمان اعتراض می‌کند؛ تصمیمی که باعث شد بخش خصوصی میلیون‌ها دلار روی مزارع خود برای پرورش این ماهی هزینه کند و الان باید به آنها بگوییم تولید را متوقف کنند بدون اینکه جایگزینی به آن بدهیم.
تولید یا واردات؛ مساله این نیست
جدا از همه این دعواها و مجادله‌های منطقی و غیرمنطقی، سوالی اقتصادی می‌توان پرسید؛ تولید تیلاپیا به‌صرفه است یا واردات آن؟ در 8ماه نخست سال جاری نزدیک به 6 هزارتن ماهی تیلاپیا به‌صورت قطعه شده وارد ایران شده که روی هم حدود 31میلیون دلار ارزش داشته است. این میزان واردات نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد وزنی 294درصدی و رشد ارزشی 418درصدی را نشان می‌دهد. اگر ارزش دلار را 3هزارتومان در نظر بگیریم، هرکیلوگرم ماهی تیلاپیای وارداتی به قیمت 15500 تومان وارد کشور می‌شود؛ در فروشگاه‌ها هم به قیمت بین 20 تا 24هزارتومان به‌فروش می‌رسد. حالا اگر قرار باشد این ماهی با این همه مجادله و مناقشه در کشور تولید شود به‌گفته کاکاوند با هزینه‌های تولید امروز به قیمت زیر 10هزارتومان به‌دست مشتری می‌رسد. به‌گفته وی زمانی که تصمیم به تولید این ماهی در ایران گرفته شد، قیمت آن بسیار ارزان بود؛ 1500 تا 2000 تومان. با این حال رییس صندوق توسعه صادرات آبزیان این وعده را می‌دهد که اگر در داخل کشور تولید تیلاپیا صورت گیرد با نرخی کمتر از ماهی وارداتی به سفره‌های مردم می‌رسد.
با این حال تجربه تاریخی نشان داده که وعده‌ها تیکه‌گاه‌های چندان قابل اعتمادی نیستند و چه بسیار کالاهایی که در آغاز با وعده قیمت پایین‌تر تولید شدند و بعدها به هزاران دلیل یا توجیه مانند نرخ تورم کنونی و... به قیمت بالاتری به‌فروش رفتند. اگر روزی سازمان حفاظت از محیط زیست تصمیم گرفت دلایل متقنی برای مخالفت خود و هزینه‌های زیست محیطی احتمالی را ارایه کند شاید شیلات هم قانع شد و در منطق تجارت، تصمیم به واردات کالایی گرفت که با هزینه سایرکشورها و قیمتی مناسب تولید می‌شود و از سوی دیگر عزم خود را برای صادرات سایر محصولات آبزی بومی جزم کند.
