مهدی رضایی
در تمام راهبردهای صنعتی‌شدن، بررسی و کنکاش شاخص‌های صنعت کشور و تبیین اهداف توسعه‌یی مورد انتظار این بخش از اقتصاد، نقطه عزیمت برای تدوین راهبرد صنعتی‌شدن به شمار می‌رود. بررسی شاخص‌های اقتصادی موجود، نقاط قوت‌وضعف بخش صنعت کشور را نمایان می‌کند و اهداف توسعه‌ای، نقطه مطلوب را به تصویر می‌کشد. تشویق صادرات بخشی از راهبرد صنعتی‌شدن است که در این سیاست، تلاش می‌شود ضمن اینکه سهم صنعت در اقتصاد افزایش یابد، کشور از صادرات مواد خام و کشاورزی به سمت صادرات محصولات صنعتی و نیمه‌صنعتی پیش رود. طی چند دهه گذشته، خلاصه‌یی از صادرات تک‌محصولی و خلق ارزش‌افزوده در محصولات خام و نیمه‌صنعتی کشور، در مرکز توجه سیاست‌گذاران اقتصادی ایران قرار گرفت و بخش صنعت کشور با توجه به ویژگی‌هایی که از آن برخوردار است، می‌تواند تا اندازه زیادی این مهم را تحقق بخشد.
توسعه و تشویق صادرات محصولات بخش صنعت، نیازمند سرمایه‌گذاری در این بخش است؛ اما از آنجا که منابع محدود است، در راهبردهای صنعتی‌شدن، من‌جمله تشویق صادرات، چند صنعت معدود در نظر گرفته شده و تخصیص منابع و هدف‌گذاری سیاست‌های کلان اقتصادی بر آنها معطوف می‌شود تا این صنایع، نقش پررنگی در اقتصاد داشته باشند. تجربیات کشورها نشان می‌دهد که انتخاب صنایع برای تشویق صادرات، براساس مزیت‌های کشور، منابع در دسترس و تحولات آتی اقتصاد جهانی صورت می‌گیرد. از این‌رو، برای اولویت‌بندی صنایع، یک‌سری از شاخص‌ها در نظر گرفته می‌شود که در ادامه به این شاخص‌ها پرداخته می‌شود.
مزیت نسبی صادرات محصولات صنایع، عملکرد تاریخی صنایع کشور را از منظر نقش آنها در صادرات صنعتی و حضور کشور در بازار جهانی نشان می‌دهد. انتظار بر آن است که سرمایه‌گذاری در آن دسته از صنایع کشور که محصولات آنها دارای مزیت نسبی صادراتی بالایی هستند، به موفقیت انجامد. سهم هر یک از محصولات صنعتی تولیدی در دنیا از کل تقاضای محصولات صنعتی دنیا نیز بیانگر آن است که محصولات هر صنعت در دنیا، چه اندازه در تقاضای جهانی محصولات صنعتی جهان اهمیت دارد. واضح است که ریسک سرمایه‌گذاری در صنعت برخوردار از تقاضای بالاتر برای محصولات تولیدی آن در جهان، به‌طور نسبی در مقایسه با سایر محصولات صنعتی کمتر است. همچنین رشد تقاضای هر یک از محصولات صنعتی تولیدی در جهان، آینده پیش‌روی آن محصولات را در تجارت جهانی انعکاس می‌دهد. تقاضای محصولات یک صنعت به‌خصوص که طی سالیان گذشته، رشد بالایی داشته است، احتمالا در آینده نیز رشد خواهد داشت و سرمایه‌گذاری در این صنعت برای صادرات، موفقیت آن را نوید می‌دهد. بر اساس نظریات اقتصادی، یک کشور صادرکننده آن دست از محصولات صنعتی خواهد بود که عوامل تولید و موادخام آن صنعت در آن کشور، به وفور یافت شود؛ از
این‌رو در سرمایه‌گذاری صنعتی، لحاظ کردن شاخص استفاده صنایع از مواد خام معدنی که به وفور در کشور یافت می‌شود، منجر به انتخاب گروهی از صنایع می‌شود که به رشد بیشتر صادرات صنعتی منجر خواهد شد. از بین موادمعدنی و مواهب طبیعی کشور، نفت‌خام از دیرباز جایگاه ویژه‌یی داشته و همواره کشور درصدد فرآوری بیشتر نفت خام و توسعه پالایشگاه‌ها برای ایجاد ارزش افزوده در این منبع طبیعی خدادادی بوده است. از این‌رو، صنعت پتروشیمی اهمیت زیادی در اقتصاد ایران دارد؛ زیرا تنها صنعتی است که نفت‌خام کشور را به محصولات با ارزش افزوده بالاتر تبدیل می‌کند. همچنین با توجه به اهمیت صنعت پتروشیمی در کشور و لزوم سرمایه‌گذاری در این فعالیت برای افزایش محصولات تولیدی آن، واضح است که در صورت افزایش تولید محصولات پتروشیمی، ایران در محصولات آن دسته از صنایعی که از محصولات پتروشیمی به عنوان محصول واسطه‌یی استفاده می‌کنند، دارای مزیت رقابتی خواهد شد. بنابراین، علاوه بر صنعت پتروشیمی، صنایع پایین‌دستی پتروشیمی نیز باید از اولویت‌های سرمایه‌گذاری در راستای تشویق صادرات باشد.
از سوی دیگر، وجود نفت‌خام و گازطبیعی باعث شده است تا دسترسی به انرژی برای صنایع ایران ارزانتر از بسیاری از کشورها باشد؛ از این رو، سرمایه‌گذاری در صنایعی که انرژی‌بری بالایی در صنایع کشور دارند، در واقع سرمایه‌گذاری در صنایعی است که دارای مزیت رقابتی هستند و این نیز می‌تواند به عنوان شاخصی برای اولویت‌بندی صنایع کشور در راستای توسعه صادرات باشد.
مدنظر قراردادن این شاخص‌ها، منجر به انتخاب صنایعی می‌شود که سرمایه‌گذاری در آنها برای توسعه صادرات، احتمال موفقیت بیشتری دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که برخی از صنایع ایران، ضمن اینکه برای تولید محصولات خود از عوامل تولید مزیت‌دار کشور استفاده می‌کنند، محصولات آنها نیز دارای مزیت نسبی صادراتی بالایی بوده و هم اینکه سهم محصولات این‌گونه از فعالیت‌ها در تقاضای جهانی بالاست. در کنار آن، مشاهده می‌شود که در صحنه جهانی، محصولات این نوع صنایع از متوسط رشد تقاضای جهانی بالایی برخوردارند. 4صنعت از صنایع کشور، دارای این ویژگی‌ها هستند: «تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی»، «تولید مواد شیمیایی اساسی جز کود و ترکیبات ازت»، «تولید فرآورده‌های نفتی تصفیهشده» (پتروشیمی) و «تولید فلزات اساسی گرانبها و فلزات اساسی غیرآهنی».
این 4 فعالیت صنعتی کشور، از محصولات حاصل از استخراج نفت‌خام و معادن یا محصولات حاصل از پالایش نفت‌خام، به عنوان مواد اولیه یا واسطه‌یی استفاده می‌کنند. همچنین در عین حالی که برخی از محصولات این 4 فعالیت از منظر صادرات برای ایران مهم‌اند، برخی از محصولات 2 فعالیت «تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی» و «تولید مواد شیمیایی اساسی جز کود و ترکیبات ازت»، سهم بالایی نیز در واردات ایران طی سال‌های گذشته داشته‌اند؛ بنابراین سرمایه‌گذاری در این صنایع و نیز تنوع‌بخشی به محصولات آنها، به بهبود تراز تجاری کشور کمک می‌کند. با توجه به وجود ذخایر قابل‌توجه نفت‌وگاز در کشور، برخورداری از مزیت نسبی در فعالیت‌های تولیدی «تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی» و «تولید مواد شیمیایی اساسی جز کود و ترکیبات ازت» که به تولید محصولات پایه، پلیمری و شیمیایی در صنعت پتروشیمی اشاره دارد و نیز فعالیت «تولید فرآورده‌های نفتی تصفیهشده» که به‌طور مستقیم به روش‌های فیزیکی و شیمیایی تصفیه و تفکیک و روش‌های تغییر و تبدیل مواد نفتی در واحدهای پالایشگاهی و پتروشیمی مربوط است، کاملا منطقی است و با توجه به
روند رو به رشد تقاضای جهانی محصولات تولیدی صنایع فوق، توسعه سرمایه‌گذاری در این صنایع، مورد تاکید است.
با این‌حال، در رابطه با سرمایه‌گذاری در این صنایع منتخب، چند نکته را باید در نظر داشت: با توجه به اینکه یک فعالیت صنعتی، خود متشکل از محصولات متنوعی است و با عنایت به اینکه برخی از محصولات تولیدشده در صنایعی که حایز رتبه بالا در اولویت‌های سرمایه‌گذاری هستند، ممکن است از منظر تقاضای جهانی و آینده این تقاضا، چشم‌انداز مطلوبی نداشته باشند، از این رو، رویکرد توسعه سرمایه‌گذاری در صنایع مورد اشاره، باید به سمت توسعه تولید آن دسته از محصولات این صنایع اولویت‌دار باشد که جایگاه ویژه‌یی در تجارت جهانی دارند. نکته دیگری نیز که باید در نظر داشت، این است که صنایع اولویت‌دار، انرژی‌بر بوده و در نتیجه، آلودگی زیست‌محیطی بالایی نیز ایجاد می‌کنند؛ بنابراین باید فناوری در این صنایع به کار برد که گسترش سرمایه‌گذاری در آنها برای تشویق صادرات، حداقل همراه افزایش آلودگی محیط‌زیست نباشد.
